Knooppunten met verschillende verledens. Diederik Gerlach: Die Landschaft ist das Wichtigste, bij Galerie Maurits van de Laar, Den Haag

3 december 2013

Bertus Pieters

Villa la Repubblica | Over kunst en andere belangrijke zaken

https://villalarepubblica.wordpress.com

 

31-10-13_Diederik-Gerlach_0006

Diederik Gerlach (1956) heeft onderhand een behoorlijk oeuvre bij elkaar geschilderd. Je kunt je afvragen wat voor aanblik een retrospectief van zijn werk zou bieden. Vooral omdat zijn werk er uit zichzelf al vaak retrospectief uitziet. Door de ietwat verschoten tint van de kleuren lijkt al het beeldmateriaal afkomstig uit oude tijdschriften, van oude foto’s, ansichten, reclamefolders en dergelijke. Sinds herinneringen op papier vastgelegd worden, zijn onze herinneringen automatisch verschoten. En als ze nóg ouder zijn, zijn ze zelfs zwart-wit én verschoten. Wat dat betreft heeft de geschiedenis van fotografie en film ons codes gebracht om de herinnering te verbeelden.

Berlin_0008

In de huidige tentoonstelling van recent werk Die Landschaft ist das Wichtigste bij Galerie Maurits van de Laar laat Gerlach, naast schilderijen en gouaches, dan ook collages van knipsels uit tijdschriften etc. en een film zien, beide onder de naam Piz Berlin. Hoewel er veel landschappelijks te zien is op deze tentoonstelling gaat het in de collageserie toch vooral om ruimte in ruimere zin.

Berlin_0001

Op het titelblad van de collageserie is een doorkijkje op de Matterhorn te zien, een Alpentop die – hoewel meermaals bedwongen – kan staan voor het onbereikbare ideaal en de ongenaakbaarheid, schoonheid en verblindendheid daarvan. Daarnaast is het opvallend hoe de Alpen lang een onderdeel van de cultuur ten noorden van dat gebergte zijn geweest. De Alpen moesten bedwongen worden om het ideaal, de bron van al het schone in de cultuur, te bereiken. Maar de Alpen werden, met het voortspoeden van de technische vooruitgang, al snel een plaats voor mondaine verpozing, een decor waarvan de ongenaakbaarheid is getemd in de vorm van ansichtkaarten en reclamedrukwerk. Piz Berlin staat er verder doorheen geplakt. Een Piz is een bergtop. Maar of het nu gaat om een gelegenheid met een aardig uitzicht, die verder aan Berlijn moet herinneren, of om een gelegenheid in Berlijn die aan de verre Alpen moet herinneren, of om een ijskoud Berlijns drankje, de ruimte die daarmee gecreëerd wordt is er een van Berlijn tot de Alpen.

Van de verschoten dame die erbij staat is alleen de verouderde, modernistische stijl van haar mantelpak en de fraai belippenstifte lach over, die laatste in beeldrijm met de lach van het vignet linksonder. De altmodische sfeer van het geheel doet op het eerste gezicht nostalgie vermoeden. Maar nostalgie tovert het verleden om in een ideale situatie, en dat gebeurt juist niet bij Gerlach. Sterker, bij Gerlach werkt het altmodische eerder een soort tijdloosheid in de hand die bepaald geen ideaal nastreeft.

Berlin_0006

Berlin_0007

Wie verder kijkt door de Piz Berlin-serie ziet allerlei politieke en culturele motieven uit het nabije, minder nabije en verdere verleden van Duitsland bij elkaar komen. Gerlach brengt op bijna lichtvoetige wijze politieke boodschappen, reclamekreten, symbolen, berglandschappen, stadsgezichten en personen en zaken uit de Duitse cultuur en politiek samen. Idealen als drogredenen, cultuur als macht en toerisme als maskering dringen zich op. In het gewoel treden Hitler en Erich Honecker in twee collages prominent naar voren, de eerste te midden van Duitse cultuursymbolen variërend van braadworst tot het Brandenburger Tor, ondertiteld Ich bin doch nicht blöd en de tweede als het borstbeeld van een keizer over een leeg en wanhopig idealistisch rijkje, overtiteld met Jeder 3. Deutsche psychisch gestört! Na deze hoogtepunten van politieke historie richt de reeks zich meer op de cultuur met Duitse diva’s en andere dames. Het geheel toont een vervlechting van politiek en cultuur die leidt tot een koortsachtige beeldvorming. Nostalgie is niet meer dan een masker, maar Gerlach trekt in Piz Berlin dat masker af. Het is te hopen dat de collageserie compleet kan blijven.

Berlin_0004

Berlin_0004detail

De film Piz Berlin is gebaseerd op de collagereeks. Er wordt op details ingezoomd en uitgezoomd, zodat het verhaal hier en daar nog snijdender verteld wordt, begeleid door bijbehorende muziek.

09-04-13_Diederik-Gerlach_002

09-04-13_Diederik-Gerlach_03

Maar terug naar het landschap, waarnaar de naam van de expositie verwijst. De meest kale presentatie daarvan is te zien in de tweelingwerken Bad Vilbel en Gaststätten, beide in gouache en inkt. Het helderste van beide als blik op het landschap is Bad Vilbel. Na de oorlog droomde Vilbel zich een nieuwe toekomst als Kurort Bad Vilbel in een gepaste omgeving met historische architectuur. Maar spoedig bleek een Kurort een te oud concept voor moderne tijden en nu herinnert alleen de naam Bad Vilbel en wat architectuur aan die droom. En zelfs in deze landschappelijkheden van ansichten wordt de nostalgie weer ontmaskerd. Niet bruusk als in Piz Berlin, maar met weergaven van weergaven. De echte ansichten zouden te tastbaar zijn voor zowel de droom als het verbreken ervan. De gewassen inkt is hiervoor een uitnemend medium om de droom zowel op te roepen als te laten verdwijnen. Alles ademt de wens tot geluk en ordening in een traditioneel-historische omgeving maar het is of die wens verdrinkt in de gewassen inkt.

Diederik-Gerlach_EDV0003

Diederik-Gerlach_EDV0003detail

De vier grote gouaches annex collages met Nederlandse titels zijn inhoudelijk volslagen verschillend van de vorige twee werken. In Zo vriend staat een Rückenfigur, als een variatie op de Rückenfigur uit Caspar David Friedrichs beroemde schilderij, over iets uit te kijken wat niet in nevelen gehuld is maar onbereikbaar in het water drijft. Er is een aanlegsteiger, maar waar is de boot? Bij het verdwijnen van de nevelen over de bergen en de verzakelijking van de Rückenfigur is het ideaal (wederom bergen) drijvend geworden en de aanprijzing van Villa Laura, die wellicht in het berglandschapje ligt of er uitzicht op biedt, wordt des te onwerkelijker.

Diederik-Gerlach_EDV0004detail

In Waardeloos voegt de hele beeldenwereld zich naar de abstractie van het getoonde zwembad. Ook hier wordt de omgeving ongrijpbaar tot een kunstmatig decor. De harmonie en logica wordt in het geheel voortdurend gezocht en verstoord met een aanstekelijk en kwajongensachtig cynisme.

Diederik-Gerlach_EDV0002-2

Diederik-Gerlach_EDV0001detail

De twee verticale werken in dit kwartet, Zij spraken niet en Een plaatselijke bui, gebruiken de collagetechniek nadrukkelijker. In Zij spraken niet treden vreemde zwevende vormen op, die wel vaker voorkomen in de werken van Gerlach, hier gebaseerd op twijgen met bladeren, gebaseerd op een grote, gestileerde twijg die een dame in de hand houdt en een Fremdkörper in het geheel vormt. Rond de collage heeft zich hier een elegisch beeld gevormd,

Diederik-Gerlach_EDV0002detail

terwijl in Een plaatselijke bui de verschotenheid van het materiaal leidt tot het uitwassen van de verf. En zo is in deze vier werken een prachtig samenspel tussen collage en verf gecomponeerd.

leporello

Veel werken van Gerlach zijn gebaseerd op de collagetechniek, maar dan zonder het gebruikelijke plak- en knipwerk. Hij is gewend de zaken aan en in elkaar te schilderen, zoals in de Rhein Leporello, negen gouaches bijeengebracht in een leporello van drie maal drie. Het werk is gewijd aan de meest mythische en historische rivier van West Europa: de Rijn. Naast keizerlijke Romaanse bouw en monumentale gotiek is er vooral ook de Drachenfels te zien waar Siegfried zich volgens de overlevering wentelde in het bloed van de door hem overwonnen draak, alles voorgesteld als cultuurgoed dat geen herinnering of historie meer biedt, maar eerder een Heimat van bezienswaardig decor voor mondaine verpozing. Toch zorgt Gerlach ervoor dat de op het mondaine geïnspireerde toevoegingen weer een nieuw soort betovering geven.

31-10-13_Diederik-Gerlach_0001

31-10-13_Diederik-Gerlach_0010

De twee kleine olieverfseries van ieder vijf panelen Ost en Kino lijken oppervlakkig op elkaar in hun technische afwerking. De panelen hebben ongeveer dezelfde afmetingen. Door de panelen horizontaal te gebruiken heeft Gerlach zich meer armslag gegeven om de composities steeds in tweeën te delen.

31-10-13_Diederik-Gerlach_0005

In Ost worden de composities steeds door midden gedeeld door een vertikaal siervoorwerp. Landschappen worden tegenover bebouwing en straatfaçades gezet: de DDR als voormalig arbeidersparadijs dat bestaat uit een louter burgerlijk en tijdloos decor. Dat wordt nog eens extra benadrukt in Ost V met de decoratieve wolken en wederom een Rückenfigur die over een heuvellandschap uitkijkt waar alles schön en nett is. Waar ooit het landschap en de representatie spraken, is het geheel nu een anoniem Erholungsort.

31-10-13_Diederik-Gerlach_0007

In de serie Kino zijn de composities niet perse doormidden gedeeld. Illustraties, combinaties van landschappen en filmdiva’s, schuiven langs en over elkaar heen of lijken pagina’s in een opengeslagen tijdschrift. In deze serie wordt het landschap vrij consequent behandeld als decor dat naar de menselijke geest gevormd is; een oude denkwijze uit de Duitse romantische school. Maar het zoeken naar het goddelijke en sublieme is eruit verdwenen en de zoektocht naar het zelf lijkt in zoverre aanwezig dat het zelf gevonden is.

Diederik-Gerlach-02-06-2013_EDV1651

Diederik-Gerlach-02-06-2013_EDV1649

Meer naar binnen gekeerd zijn de twee gouaches Ferienbilder. In zachte, gewassen kleuren wordt een wisselwerking tussen binnen en buiten geschapen. In feite zijn binnen en buiten inwisselbaar en vinden beide composities nergens houvast in de realiteit. Bij het kijken naar deze werken raakt het idee van vakantiefolders voortdurend zoek. Het Pension en het Hotel bestaan hier alleen op papier. Nu geldt dat natuurlijk voor iedere vakantiefolder of ieder vakantiekiekje, maar hier wordt het vakantie-idee eerder “ingedragen” dan uitgedragen. Op beide gouaches valt buitengewoon veel te zien, perspectieven wisselen, vreemde zaken doen zich voor, de gouaches zijn ieder opgebouwd uit steeds vier plaatjes tegen een achtergrond die meer doet vermoeden en de randen van de plaatjes en het afsnijden van hun composities zeggen soms net zoveel als de plaatjes zelf. Zij lijken de beelden die achter werken als Bad Vilbel en Gaststätten schuilen.

Diederik-Gerlach_EDV0005-2

Diederik-Gerlach_EDV0006-2

Het meest onbedorven in hun sentiment zijn de vier schilderijen met Haagse architectuur. Knopen en bessen zijn er hier en daar monumentaler dan de gebouwen, zoals witte klapbessen in het plantsoen voor een kind belangrijker en dichterbij zijn dan de kerk die ernaast staat. Voor een kind is de stadsomgeving iets vertrouwds en vanzelfsprekends, de coulissen waarachter zich wolken groeperen en waarbinnen anonieme grote mensen lopen.

Diederik-Gerlach_EDV0007-2

In Brandes heeft Gerlach een soort optelsom van de gebouwen in de drie andere schilderijen geschilderd met daarvoor het Koningin Emma-monument. Knopen liggen er overheen als over een oude kalenderplaat. Zo wordt het schilderij vrij letterlijk een knooppunt met verschillende verledens. Immers, als kind heeft de wereld om je heen al een verleden, de getoonde zaken hebben verschillende verledens en in de herinnering als volwassene wordt de herinnering opnieuw verleden. Maar de herinnering is selectief en meer een constructie dan een reconstructie. Zo werden de wolken achter de gebouwen opnieuw ontworpen, want voor bewegende zaken als wolken is de herinnering te statisch.

Diederik-Gerlach_EDV0008-2

Bij elkaar is dit een indrukwekkende expositie geworden, die varieert van quasiobjectief tot bijtend, van eenvoudige composities tot vrij ingewikkelde constructies. De veelzijdigheid en afgewogenheid van denken en werken van Gerlach verdienen eigenlijk een keer een behoorlijke overzichtstentoonstelling, wellicht buiten het galeriecircuit. Maar voor het ogenblik moeten we even genoegen nemen met al dit recente werk.

D.Gerlach_afb-26

 

to top